کیسان ابوعمرهکَیْسان ابوعَمره یکی از نزدیکان مختار، مورد اعتماد او و از مقامات بلند پایه حکومت مختار به شمار می‌رفته است. فهرست مندرجات۱.۱ - غلام امام علی ۱.۲ - لقب یا نام مختار ۱.۳ - نام یکی از یاران مختار ۱.۴ - نتیجه بحث از شخصیت کیسان ۲ - ارتباط نزدیک کیسان با مختار ۲.۱ - صاحب سرّ مختار ۲.۲ - مشاور مختار ۲.۳ - رئیس نگهبانان مختار ۲.۴ - دستور به کشتار قاتلان امام حسین ۲.۴.۱ - کیسان قاتل شمر ۲.۴.۲ - اسیر شدن خولی توسط کیسان ۲.۴.۳ - کیسان قاتل عمر بن سعد ۳ - قاتل کیسان ۴ - منابع جهت مطالعه ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - شخصیت کیسان ابوعَمرهدربارۀ شخصیت کیسان اختلاف نظر وجود دارد و با بررسی منابع تاریخی و کلامی این اطلاعات به دست می‌آید. ۱.۱ - غلام امام علیکیسان غلامی از آن حضرت علی (علیه السلام) بود که در جنگ صفین، سال ۳۷ به شهادت رسید. [۱]
نصر بن مزاحم، وقعه صِفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، ص۲۴۹.
[۲]
طبری، تاریخ، ج۵، ص۱۹.
۱.۲ - لقب یا نام مختارکیسان لقب یا نام مختار بن ابی عبید ثقفی بود و فرقه کیسانیه به او منسوب‌اند. [۴]
مسعودی، مروج الذهب، بیروت، ج۳، ص۲۷۶.
[۵]
مطهر بن طاهر مقدسی، البدء والتاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، ج۵، ص۱۳۱.
گفته شده است این لقب مختار بر گرفته از نام یکی از یارانش، ابوعمره کیسان، بود. [۶]
حسن بن موسی نوبختی، فرق‌الشیعه، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش، ص۲۳.
[۷]
محمد بن عمر کَشّی، اختیار معرفه الرجال المعروف برجال الکشیّ (برگزیدۀ محمد بن حسن طوسی)، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸، ص ۱۲۸.
به روایتی نیز حضرت علی (علیه السلام)، مختار را کیسان نامید. [۸]
مسعودی، مروج الذهب، بیروت، ج۳، ص۲۷۷.
پدر مختار او را، پس از تولد، نزد حضرت علی برد. آن حضرت دست محبت بر سر نوزاد کشید و فرمود: "کَیِّس"؛ یعنی زیرک و از همان زمان او کیسان نام گرفت. برخی هم گفته‌اند محمد بن حنفیه هنگامی که مختار را برای خون‌خواهی امام حسین به عراق فرستاد و هوشیاری و فراست لازم را در او دید، او را کیسان نامید. [۹]
محمد بن محمد مفید، الفصول‌المختاره، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۳، ص۲۹۶.
۱.۳ - نام یکی از یاران مختارکیسان (کنیه‌اش ابوعمره) فردی غیر از مختار [۱۱]
مسعودی، مروج الذهب، بیروت، ج۳، ص۲۷۷.
و نامش بر گرفته از نام غلام حضرت علی بود. [۱۲]
محمد بن عمر کَشّی، اختیار معرفه الرجال المعروف برجال الکشیّ (برگزیدۀ محمد بن حسن طوسی)، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸، ص۱۲۸.
و فرقه کیسانیه نیز به او منسوب‌اند نه به مختار. [۱۳]
نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، افست تهران ۱۹۷۲، ص۱۸۲.
وی در قیام مختار بر ضد بنی‌امیه نقش مهمی داشت و از موالی-وابستگان ایرانی عرب‌ها- بنو عُرَیْنه، از طوایف قبیله عرب بَجیله، بود [۱۴]
احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جمل من انساب‌الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶، ج۶، ص۳۹۵.
[۱۵]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۳.
[۱۶]
حسن بن موسی نوبختی، فرق‌الشیعه، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش، ص۲۳.
[۱۷]
.احمد بن داود دینوری، الأخبارالطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، ص۲۸۹ .
به نظر می‌رسد چون این کیسان شهرت چندانی نداشته است، فرقه‌ای که نام خود را از او گرفتند، بر این اعتقاد شدند که کیسان لقب مختار است. [۱۸]
شارل پلا، تعلیقات، مسعودی، مروج الذهب، ج ۷، ص۶۱۰.
۱.۴ - نتیجه بحث از شخصیت کیسانبنابراین می‌توان گفت که کیسان، غلام حضرت علی (علیه السلام)، شخص مورد نظر ما نیست. قول دوم نیز از نظر تاریخی به اثبات نرسیده است، لذا، قول سوم درست به نظر می‌رسد. با این حال، درباره شخصیت کیسان اطلاعات بسیار کمی در منابع وجود دارد. ۲ - ارتباط نزدیک کیسان با مختارکیسانٍ مکنّی به ابوعَمره، از شیعه طرفداری می‌کرد و از عثمان بد می‌گفت. [۱۹]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۵.
۲.۱ - صاحب سرّ مختارگفته شده است کیسان صاحب سرّ مختار بود و بر کار و رأی او غلبه داشت و مختار را به انتقام خون امام حسین برانگیخت. [۲۰]
محمد بن عمر کَشّی، اختیار معرفه الرجال المعروف برجال الکشیّ (برگزیدۀ محمد بن حسن طوسی)، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸، ص۱۲۸.
۲.۲ - مشاور مختاردر میان یاران و لشکریان مختار، که بیشتر از موالی بودند، کیسان از مشاوران نزدیک و دوستان برجستۀ مختار بود. [۲۱]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۵.
[۲۲]
ابن‌اثیر، ج۴، ص۲۲۷.
۲.۳ - رئیس نگهبانان مختارچون در سال ۶۶ مختار به قصد انتقام گرفتن از عاملان واقعه کربلا و قاتلان امام حسین علیه‌السلام، در کوفه بر ضد بنی‌امیه قیام کرد، کیسان را- که بسیار به او اعتماد داشت- به سرپرستی شُرطه -پلیس و شهربانی- و به قولی به ریاست نگهبانان –حَرَس- خود گماشت [۲۳]
احمد بن داود دینوری، الأخبارالطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، ص۲۸۹.
[۲۴]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۳.
۲.۴ - دستور به کشتار قاتلان امام حسینبه او دستور داد هزار کارگر فراهم آورد تا با کلنگ خانه‌های اشراف و کسانی را که به جنگ امام حسین (علیه السلام) رفته بودند، خراب کند. کیسان که آنان را خوب می‌شناخت، در کوفه به جستجو پرداخت و به هر کدام از آنان که دست می‌یافت او را می‌کشت، خانه‌هایشان را ویران می‌کرد و اموال آنان را به یکی از ایرانیانی که در خدمت مختار بودند می‌بخشید. [۲۵]
احمد بن داود دینوری، الأخبارالطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، ص۲۹۲.
چنان شد که مردم کوفه به نام او مثل می‌زدند و هرگاه کسی دچار فقر می‌شد، می‌گفتند ابوعمره به خانه او آمده است. [۲۶]
محمد بن عمر کَشّی، اختیار معرفه الرجال المعروف برجال الکشیّ (برگزیدۀ محمد بن حسن طوسی)، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸، ص۱۲۸.
کیسان در گفتار و رفتار و کشتار مخالفان، حتی از مختار نیز بسیار تندروتر بود. [۲۷]
حسن بن موسی نوبختی، فرق‌الشیعه، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش، ص۲۳.
۲.۴.۱ - کیسان قاتل شمرمختار سپس کیسان را برای کشتن شمر بن ذی‌الجوشن- که از قاتلان امام حسین بود- مأمور کرد. چون شمر از کوفه گریخت، کیسان با گروهی به تعقیب وی رفت و در روستا -میان شوش و صَیْمره- بر او دست یافت و خود کیسان، یا یکی از یارانش، شمر را کشت و جسد او را جلوی سگ‌ها انداختند. [۲۸]
یاقوت حموی، ذیل« کلتانیه».
[۲۹]
اسماعیل ابن‌کثیر الدمشقی، البدایه والنهایه، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶، ج۸، ص۲۷۰ـ ۲۷۱.
[۳۰]
ابن‌اثیر، ج۴، ص۲۳۶ـ۲۳۷.
۲.۴.۲ - اسیر شدن خولی توسط کیسانآنگاه کیسان به همراه معاذ بن هانی کندی ( برادرزاده حجر بن عدی)، خولی بن یزید اَصبحی را ـ که سر امام حسین را نزد عبیدالله بن زیاد برد ـ در خانه‌اش محاصره کرد واو را نزد مختار برد. مختار خولی را کشت و در آتش سوزاند. [۳۱]
طبری، تاریخ، ج۶، ص ۵۹ـ ۶۰.
[۳۲]
محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴، ص۲۴۴.
۲.۴.۳ - کیسان قاتل عمر بن سعدپس از آن، مختار کیسان را برای قتل عمر بن سعد- فرمانده لشکر یزید در واقعه کربلا- مأمور کرد. کیسان مخفیانه به سوی خانه عمر بن سعد در کوفه رفت و او را غافل‌گیر کرد و گردن زد و سرش را برای مختار برد. [۳۳]
احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جمل من انساب‌الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶، ج ۶، ص ۴۰۶.
[۳۴]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۶۱.
[۳۵]
ابن‌اعثم کوفی، ج۶، ص۲۴۵ـ۲۴۶.
[۳۶]
احمد بن داود دینوری، الأخبارالطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، ص۳۰۱.
و گفته شده است که یکی از یاران مختار، عمر بن سعد را اسیر کرد و نزد مختار برد و سپس کیسان به دستور مختار او را گردن زد. ۳ - قاتل کیسانعبدالله بن زبیر- که بر حجاز و مناطقی دیگر از جهان اسلام استیلا یافته بود و طرفداران و یاران مختار را مانع بزرگی برای خود می‌دانست- در سال ۶۷ برادرش، مصعب بن زبیر، را به جنگ مختار فرستاد. در جنگی که در جایی به نام حمام اعیَن -از توابع کوفه- روی داد، کیسان فرمانده موالی سپاه مختار بود. در این جنگ- که به قتل مختار و پیروزی مصعب بن زبیر انجامید- ظاهراً ابوعمره کیسان نیز کشته شد. [۳۷]
طبری، تاریخ، ج۶، ص۹۳ـ۱۱۶.
[۳۸]
ابن‌اثیر، ج۴، ص۲۶۷ـ۲۷۸.
۴ - منابع جهت مطالعه• احمد بن اعثم کوفی، کتاب‌الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • اسماعیل ابن‌کثیر دمشقی، البدایه و النهایه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶. • جعفر بن محمد بن نماحلی، ذوب‌النضار فی شرح‌الثار، چاپ فارس حسون کریم، قم ۱۴۱۶. • اخبارالدولها لعباسیه، چاپ عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی، بیروت ۱۳۹۱. • احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جمل من انساب‌الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶. • شارل پلا، تعلیقات، مسعودی، مروج الذهب. • احمد بن داود دینوری، الاخبارالطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰. • طبری، تاریخ، بیروت. • محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴. •محمد بن عمر کَشّی، اختیار معرفه الرجال المعروف برجال الکشیّ (برگزیدۀ محمد بن حسن طوسی)، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸. • محمد بن محمد مفید، الفصول‌المختاره، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۳. • مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹. • نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، افست تهران ۱۹۷۲. • نصر بن مزاحم، وقعه صِفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲. • حسن بن موسی نوبختی، فرق‌الشیعه، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام - بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، مقاله«کَیْسان ابوعَمره»، شماره۶۸۲۹. |